SVETI JOANIKIJE arhiepiskop 1338-1346 prvi patrijarh srpski 1346-1354
Posle smrti obrazovanog i uèenog arhiepiskopa Danila II trebalo je popuniti arhiepiskopsko mesto pa je sazvan državni sabor, koji se sastao izmeðu 19. decembra 1337. i 3. januara 1338. godine. Ovoga puta za arhiepiskopa nije izabran iguman ili neko od sabraæe manastira Hilandara, veæ Joanikije, šef dvorske kancelarije – logotet kralja Dušana. Tekst jednog imenika kazuje da je Joanikije bio rodom iz Prizrena, i sudeæi po poslu koji je obavljao kod kralja Dušana, potièe iz vlasteoske porodice. Prilikom zakljuèenja ugovora izmeðu Kantakuzina i kralja Dušana, u Paunima u julu 1342. godine, obojica su položili zakletvu pred arhiepiskopom Joanikijem. S obzirom da se kralj Dušan proglasio za cara, a cara kruniše patrijarh, Srpska arhiepiskopija je na Cveti 9. aprila 1346. godine proglašena patrijaršijom, a prvi patrijarh postao je do tadašnji arhiepiskop Joanikije. U sastav Srpske patrijaršije ušla je Sveta Gora i mitropolije u grèkim oblastima koje su se sada nalazile na teritoriji srpske carevine. Da bi se umanjio ugled cara Dušana i Srpske patrijaršije, carigradski patrijarh Kalist, po nagovoru Kantakuzina, bacio je anatemu-prokletstvo na cara Dušana, patrijarha Joanikija i na Srpsku crkvu. Iako car Dušan nije mnogo obraæao pažnju na anatemu, ipak, kada su Turci prešli u Evropu, pokušao je da se Carigradskom patrijaršijom izgladi odnose, ali u tome za svoga života nije uspeo. Patrijarh Joanikije se pominje 1348. godine u povelji kojom car Dušan osniva crkvu Svetih arhanðela Mihaila i Gavrila na Bistrici kod Prizrena. Na Spasovdan, 21. maja 1349. godine, održan je veliki sabor u Skoplju na kome je objavljen Dušanov Zakonik, najznaèajnije delo zakonodavne misli kod Srba. Tada je proklamovan prvi deo kodeksa, prvih 135 èlanova. Drugi deo, koji sadrži 201 èlan donet je na državnom saboru u Seru 1354. godine. Veliki udeo u izradi zakonika imao je i patrijarh Joanikije, posebno u onim poglavljima gde se govori o Crkvi. Kada su Maðari u svome napadu na Srbiju, u leto 1354. godine, došli do Rudnika, car Dušan je pozvao patrijarha Joanikija d hitno doðe u manastir Žièu. Ne zna se taèno zbog èega je Dušan zvao Patrijarha i kakvi su razgovori voðeni, ali je sigurno da muje Joanikijev savet bio potreban. Pretpostavlja se da su razgovori voðeni povodom kontakata koje je car Dušan, preko svojih izaslanika, vodio sa papom Inokentijem VI, a sa èime patrijarh Joanikije nije bio saglasan. U toku ovih razgovora u manastiru Žièi Joanikije se teško razboleo i odmah zatražio da ga nose u Peæ, ali nije stigao do Patrijaršije. Upokojio se u 3. septembra 1354. Godine u Polimiru u Sutesci na Ibru, kod današnjeg Ušæa. Telo mu je preneto u Peæku patrijaršiju i sahranjeno u grobnici koju je ranije sam pripremio za svoj pogreb. Njegove mošti se i danas nalaze u Peækoj patrijaršiji u crkvi Svetih Apostola. Patrijarh Joanikije je, pored brige koju je vodio o Peækoj patrijaršiji, podigao u Palestini na karmilskoj Gori crkvu Svetog Ilije a na Tavoru hram Svetitelja Nikolaja.
Posle smrti Joanikija, prvog patrijarha srpskog, car Dušan je u Seru sazvao sabor „srpski i grèki“ koji je 29. novembra 1354. godine za drugog srpskog patrijarha izabrao igumana manastira Hilandara Savu. Patrijarh Sava je više od dvadeset godina proveo u manastiru Hilandaru gde je bio eklisiarh, a krajem 1347. ili poèetkom 1348. godine je postao i iguman. Sava, buduæi srpski patrijarh, živeo je u Svetoj Gori u vreme njenog procvata, kada je srpsko obeležje bilo naroèito naglašeno. U to vreme su u Svetoj Gori živeli Sveti Grigorije Palama i buduæi carigradski patrijarsi Kalist I i Fotije. Sava je lièno poznavao Grigorija Sinaita i pustinjaka Jefrema potonjeg srpskog patrijarha. Svi su izgledi da se patrijarh Sava bavio knjigom jer jedno Jevanðelje, pisano na pergamentu i ukrašeno vrlo lepim minijaturama, nosi ime patrijarha Save. Patrijarh sava je sebe nazvao patrijarhom Srba i Grka. Kao patrijarh, Sava je tesno saraðivao sa carem Urošem. U vreme patrijarha Save otpoèeo je rad na izmirenju Srpske i Carigradske patrijaršije, ali patrijarh sav nije doživeo da vidi izmirenje. Umro je u nedelju Antipashe, 29. aprila 1375. godine. Sahranjen je u crkvi Svetog Dimitrija u Peæi.
SVETI JEFREM patrijarh srpski 1375-1380; i drugi put 1389-1392
Jefrem je roðen u vreme kralja Milutina u blizini Trnova u sveštnièkoj porodici. Još u mladosti opredelio se za monaški život, iako su se njegovi roditelji tome protivili. U dvadeset i treæoj godini napustio je roditeljski dom i upoznao starca Vasilija, koji ga je zamonašio i ostao sa njim u peæini živeæi podvižnièkim životom. Kada su za to saznali, njegovi roditelji poðu da ga pronaðu, ali Jefrem ode u manastir Hilandar. Tu je proveo izvesno vreme obilazeæi Svetu Goru. Posle na pada Turaka na Atos, sa nekolicinom svojih uèenika povuèe se na neko ostrvo na reci Marici, blizu Plovdiva, a odatle u Peæ kod patrijarha Joanikija, koji ga rukopoloži za sveštenika. Potom opet ode u jednu peæinu blizu manastira Deèana, gde nastavi da se podvizava. Posle smrti cara Dušana u Srbiji su poèeli neredi, bezvlašæe i meðusobne borbe. Razbojnici su unosili nemir meðu mirno stanovništvo, pa su napali i smirenog pustinjaka Jefrema. Kada je za to èuo patrijarh Sava IV, uredio mu je pustinju peæinju u Ždrelu Peækom, blizu Srednje Gore. Ovde su Jefremu dolazili mnogi monasi i vernici da ih pouèi, a sam Jefrem èesto je odlazio u Peæ patrijarhu Savi, svom nekadašnjem sabratu sa Svete Gore i sa njim razgovarao o korisnim stvarima. Tu u Ždrelu Peækom zatekla ga je i vest da je izboran za srpskog patrijarha. Posle upokojenja patrijarha Save IV, na poziv kneza Lazara i Ðurða Balšiæa, sazvan je 1375. Godine sabor u Peæi, na koji se sabraše mitropoliti, episkopi i èasni igumani da izaberu novog poglavara Srpske crkve. I posle dugog veæanja u sredu 3. oktobra 1375. godine, za srpskog patrijarha izabran je Jefrem. Po pisanju pojedinih istorièara, izbor patrijarha nije bio lak, a i sam saziv sabora bio je neobièan i predstavlja novinu. Prvi put u srpskoj istoriji sabor sazivaju dva vladara, knez Lazar i Ðurað Balšiæ; pored njih tu je i kralj Marko, zatim jednu oblast drže Jovan i Konstantin dragaš, pa Vuk Brankoviæ. Preovladao je razum, izabran je èovek koji je životom i delom dostojan ptrijaraškog položaja. Izabran je isposnik Jefrem, èovek koji nije pripada ni jednoj politièkoj struji ni liènosti. Kada je saznao starac Jefrem da je izabran za patrijarha, veoma se rastužio i tražio od sabora da na umesto njega za patrijarha izaberu nekog drugog. Sabor je bio dosledan, jer je znao da u teška vremena jedino mudri starac može upravljati crkvom, a to se i obistinilo. Biograf kaže: «Kada je bio patrijarh ovaj preosveæeni i bogonosni kir Jefrem, odmah se utiša bura za Crkvu... i bila je patrijaršija Konstantinova grada sa Srpskom patrijaršijomu ljubavi i jedinstvu». Veæ u godinama i iznemoglosti, patrijarh Jefrem je zamolio sabor, 1379. godine, da se povuèe sa mesta patrijarha. Iako ga je sabor Srpske crkve mnogo molio da ostane i dalje na èelu patrijaršije, posle posle patrijarhove odluènosti, ispunili su mu želju, pa se patrijarh Jefrem povukao u manastir Svetih Arhanðela kod Prizrena gde je proveo deset godina. Nastupiše teška vremena za Srbiju i srpsku crkvu: upokojio se patrijarh Spiridon, Jefremov naslednik, dogodila se i kosovska pogibija, tako da u Srpskoj zemlji nije bilo mesta gde se nije èuo plaè i vapaj. U takvim prilikama nije se mogao sastati sabor Srpske crkve da izabere novog patrijarha. U tim teškim vremenima patrijarh Jefrem se ponovo prihvatio da bude partrijarh srpski. Bilo je to veliko olakšanje za ucveljenu knjeginju Milicu i ožalošæenog Stefana, za Brankoviæe i Lazareviæe. Da bi se spasilo ono što je preostalo, verovatno sa patrijarhovim znanjem i savetom, data je Olivera, najmlaða Lazareva kæerka, za sultana Bajazita. Negde u jesen 1390. godine, na saboru u Žièi, za srpskog patrijarha izabran je Danilo III, a Jefrem po drugi put svojevoljno napušta patrijaraški tron i odlazi u svoju isposnicu u Ždrelu Peækom. Tu je ostao do kraja svoga života. Upokojio se uoèi Vidovdana 1400. godine. Uz uèešæe patrijarha, sveštenstva i mnogobrojnog naroda sahranjen je u crkvi u Peæi.
Patrijarh srpski Jefrem, veæ stari umoran, zamoli sbor Srpske crkve da ga razreši patrijaraške dužnosti. Ne zna se pouzdano gde se taj sabor 1380. godine održao, da li u manastiru Peæi ili Žièi. Na njemu je izabran èetvrti srpski patrijarh. Knez Lazar i èlanovi sabora preklinjali su patrijarha Jefrema da ne napušta patrijaraški tron, ali je on bio dosledan, i èlanovima sabora predložio za svog naslednika Spiridona. Kada su knez Lazar, koji je verovatno i sazvao sabor, i prisutni arhijereji i ostali uèesnici uvideli da je patrijarh Jefrem odluèan, poslušali su njegov savet i izabrali Spiridona za patrijarha. O tom izboru i Jefremovom predlogu ostala su svedoèanstva episkopa Marka, zatim pisani trag u Tronoškom rodoslovu i Opštem listu. Životni put Spiridona, do izbora za poglavara Srpske crkve malo je poznat. Zabeleženo je da je rodom iz Niša i da je bio sabrat svetogorskog manastira Pantelejmona. Biografi su zapisali da je Spiridon pripadao visokom krugu srpske kulturnr elite, koja je dala najsjajnije pisce tog razdoblja, i koja je u svetoj Gori, u saradnji sa drugim slovenskim manastirima, uvela novi stil crkvenoslovenskog pravopisa u slovensku knjižnjvnost. Pretpostavlja se da su uvodni delovi u pet povelja kneza Lazara, sudeæi po stilskim odlikama, delo patrijarha Spiridona. Neki izvori navode da je Spiridon, pre izbora za srpskog patrijarha, bio episkop Cezaropolisa, a docnije mitropolit u Melniku. Ovu pretpostavku potkrepljuju i dva akta iz svetogorskog manastira Vatopeda u kojima se, oktobra 1377. godine, pominje mitropolit Spiridon. Jednu povelju kneza Lazara izdatu 1379/80. godine manastiru Hilandaru potvrdio je i patrijarh Spiridon. Za ime patrijarha Spiridona vezana je i tzv. «Gornjaèka povelja». Patrijarha Spiridona vezuju i sa Poveljom o osnivanju kinovitskog manastira Drenèe u Župi kod Aleksandrovca, zadužbina monaha Doroteja i njegovog sina Danila, potonjeg patrijarha srpskog Danila III. Nikodim Mirèeta, prepisujuæi 1387. godine Letovnik u manastiru Svetih Arhanðela kod Prizrena, navodi da je tada na prestolu patrijarh srpski kir spiridon. Patrijarh je 19. januara 1388. godine potvrdio stvaranje zadužbine vlastelina Obrada Dragojloviæa, crkvu Presvete Bogorodice, u selu Kukonj kod Brvenika na Ibru. Patrijarh srpski Spiridon bio je na tronu Srpske crkve u vrlo teškim vremenima, u vreme velike najezde Turaka, koji redom osvajaju Sofuju, Ser, Ber i Janjinu. U teškim borbama protiv Turaka u Albaniji poginuo je 1385. godine poginuo je Balša Balšiæ. Ovo tursko napredovanje zaustavljeno je 1386. godine kod Ploènika na Toplici kod Prokuplja, i porazom dela turske vojske kod Bileæe, gde ju je 1388. godine do nogu potukao bosanski vojvoda Vlatko Vukoviæ. Ubrzo, turska vojna sila ponovo se osnažila i krenula prema Srbiji, na Kosovo, gde je na Vidovdan 1389. Godine voðena velika i teška bitka kojom je rat izgubljen ali bitka dobijena, i to ona svea i svetla, kojom æe se napajati srpska pokolenja do današnjih dana. Sve je to preživljavao patrijarh Spiridon sa srpskim knezom Lazarom, muèenikom. Patrijarh Spiridon je nadživeo kosovsku tragediju jedva dva meseca. Upokojio se 11. avgusta 1389. godine. Mošti ovog srpskog svetitelja nalaze se u crkvi Svetog Dimitrija u Peækoj patrijaršiji.
Kada se u jesen 1390. godine, patrijarh Jefrem po drugi put svojevoljno povukao sa mesta srpskog patrijarha, na saboru u Žièi koji je sazvao knez Stefan Lazareviæ, za srpskog patrijarha izabran je Danilo III. O patrijarhu danilu zna se vrlo malo. Patrijarh Danilo se pominje u jednoj nedatovanoj povelji kneza Stefana, u darovnici monahinje Evgenije i njenih sinova Stefana i Vuka, koja je izdata u Novom Brdu 1395. godine, a odnosi se na razna dobra poklonjena ruskom manastiru Svetog Pantelejmona na Svetoj Gori, na kojij se Danilo naziva patrijarhom srpskim i primorskim. Patrijarh Danilo se pominje i u nedatovanom zapisu u rukopisnom prologu manastira Deèana koji je ovom manastiru poklonio eklisijarh Varlaam U nauci se pretpostavlja da je patrijarh Danilo dao pristanak da se mošti kneza Lazara prenesu iz hrama Svetog Spasa u Prištini u njegovu zadužbinu manastir Ravanicu. Tom prilikom je knez Lazar kanonizovan, ali se patrijarhovo lièno uèešæe ne pominje. Patrijarh danilo se upokojio 7. aprila, ali godina njegove smrti nije poznata. Patrijarh Danilo se bavio i kniževnošæu. Napisao je pohvalu knezu Lazaru pre 1393. godine. Pisana sa književnim ukusom, ova Pohvala spada meðu najlepše književne tvorevine starije srpske književnosti. Od ostalih dela patrijarha Danila poznati su još: Slovo o Simeonu Nemanji, Slovo o Svetom Savi, Žitije i služba kralju Milutinu, Stihovi Svetom Simeonu i kralju Milutinu.
Patrijarh Sava V nasledio je patrijarha Danila III, ali nam nije poznato kada se to taèno dogodilo. Patrijarh Sava V se potpisivao kao patrijarh Srba i Grka. On je obavio sahranu patrijarha Jefrema, podigao mu grobnicu i posle sedam godina proglasio ga za svetitelja. To je opisano i pridodato Žitiju sv. Jefrema, koje je napisao episkop Marko iz Hvosna. U vreme patrijarhovanja Savinog odigrao se boj na Rovinama 1395. godine, kod Nikopolja 1396. godine, i kod Angore 1402. godine. U prve dve bitke Srbi su uèestvovali kao vazali protiv hrišæana, a u treæoj bici kod Angore predvoðeni su despotom Stefanom Lazareviæem, gde je Bajazit i poražen od Timura (Tamerlana) 1402. godine. Tada su se Srbi oslobodili turskog vazalstva. Patrijarh Sava V upokojio se 7. aprila, ali se ne zna koje godine
O ovom srpskom jerarhu malo je ostalo pisanih izvora. Došao je za poglavara Srpske crkve posle patrijarha Danila IV, i to od 1407-1419. godine, u vremenu kad Srbiji još krvare kosovske rane, a mladi despot Stefan vodi borbe sa unutrašnjim, a pogotovo sa spoljnim neprijateljima. Takvo stanje unutar srbije uticalo je i na dužinu izgradnje manastira Manasije. Kad je manastir završen 1418. godine, despot Stefan je pozvao patrijarha Kirila sa svim saborom srpskih episkopa, igumana i ostalih èasnih muževa da osvete manastir. Prema jednom letopisu patrijarh Kirilo se upokojio izmeðu 1. septembra 1418. i 31. avgusta 1419. godine, a u jednom prologu kao datum upokojenja patrijarha Kirila naveden je 27. decembar 1418. godine, što je najverovatnije.
Nikon je šesti po redu patrijarh srpski. Na kormilu Srpske crkve bio je u vreme vladavine despota Stefana Lazareviæa. Najraniji pomen o ovom srpskom jerarhu zabeležio je u Pohvali knezu Lazaru 1419/20. godine Antonije Rafail, knjižnjvnik grèkog porekla koji je izbegao u Srbiju. Jedan penegirik-pohvala pisan je 1424/25. godine, po nalogu patrijarha Nikona. Tih godina despot Stefan sazvao je sabor u Srebrenici, gde je odredio sebi za naslednika Ðurða Brankoviæa, na saboru je bio prisutan i patrijarh Nikon. U Jevanðelju koje je oko 1428. Godine prepisao monah Dositej u podužem zapisu saèuvano je svedoèanstvo o teškom stanju u Srbiji posle smrti despota Stefana. Zahvaæeni paniènim strahom pred turskim nadiranjem ljudi su bežali i zbunjeni lutali da naðu sklonište gde se turèin još nije pojavio. U takvim teškim prilikama na okupu su bili despot Ðurað, patrijarh Nikon i sabor. Patrijarh Nikon je iz svoje rezidencije manastira Žièe morao da se skloni u Podunavlje, gde se održao sabor. Postoji nekoliko razlièitih mišljenja o mestu održavanja sabora, ipak preovladava mišljenje da je to bilo u Beogradu. Patrijarh Nikon je posebno zaslužan, ne samo za naš crkveni i umetnièki život, veæ i za književnost. Po njegovoj zapovesti i zahtevu Konstantin Filozof je napisao Život Despota Stefana, jedno od najznaèajnijih dela srpske srednjovekovne književnosti. Poslednji pomen o patrijarhu Nikonu je iz 1435. godine u jednom zapisu rukopisnog Trioda koji je prepisao ðakon Arsenije.
Povodom ustolièenja patrijarha Dimitrija u Peæi, Stevan Dimitrijeviæ objavio je u Spomenici, štampanoj tim povodom, spisak srpskih arhiepiskopa i patrijaraha. Iza patrijarha Nikona, koji se pominje od 1419-1435. godine, naveo je patrijarha Teofana kao njegovog naslednika 1446. godine. Ono što je interesantno, ima istorièara koji pominju patrijarha Teofana, ali ima i onih koji ga ne pominju u popisu patrijaraha srpskih. U Pomeniku iz vremena Ðurða Brankoviæa iza patrijarha Nikona pominje se patrijarh Teodosije, verovatno je reè o patrijarhu Teofanu koji je pogrešno nazvan Teodosije
Kao iguman manastira Studenice Nikodim je izabran za mitropolita raškog pre 1439. godine. Za patrijarha srpskog izabran je 1446. godine a upravljao je i ohridskom arhiepiskopijom u vremenu od 1451-1453. godine. Svom bivšem manastiru Studenici patrijarh Nikodim poklonio je 1452. godine rukopisnu knjigu Margarit svetog Jovana Zlatousta, koja se danas èuva u manastiru Svete Trojice u Pljevljima. Nikodim II je bio pretposlednji srpski patrijarh pre pada srpske despotovine pod Turke, koji æe 1453. godine osvojiti hrišæansku Vizantiju i Carigrad. On je hirotonisao moldavskog mitropolita Teoktista, umesto starog Joakima koji je bio pristalica unije. Inaèe sam despot Ðurað, unuk sv. Kneza Lazara, nipošto nije hteo pristati na uniju niti slati svoje izaslanike u Firencu 1439. godine, kada je sklopljena unija vizantijskog cara sa rimskim papom. Godine 1439. prvi put je pala i Srpska despotovina pod Turke, ali joj je posle nekoliko godina vraæena sloboda.
Srpski patrijarh Arsenije II poslednji je srpski patrijarh na slobodi. On je nadživeo despota Ðurða Brankoviæa Smederevca, kao i sina mu Lazara, kao i konaèni pad srpske srednjovekovne države-despotovine pod višestruko tursko ropstvo 1459. godine. U tim teškim vremenima, pod silnim i strašnim zbivanjima "kad su živi zavideli mrtvima", zapustela je Srpska patrijaršija. Arsenije spada u one episkope koji su se bavili prepisivanjem knjiga. On je prepisao dvanaest mineja. Kao njegov saradnik u ovom velikom poslu pominje se Nikodim. Sav ovaj rad obavljen je «milošæu Svete Trojice i presvetog i velikog arhijereja Hristova i èudotvorca oca našega Nikole, brzog pomoænika severnog, koji je u Konèulu». Na osnovu ovoga zapisa tvrdilo se da je Arsenije bio mitropolit konèuljski. Meðutim, po Radoslavu M. Grujiæu, netaèna je tvrdnja da je u HV veku postojao konèulski mitropolit, jer se odmah iza ovoga zapisa pominje mitropolit Genadije koji je bio raški mitropolit, pod èijom se duhovnom vlašæu nalazio manastir Konèul. Najverovatnije da je Arsenije prvo bio mitropolit smederevski i sa te pozicije je i izabran za patrijarha.
Mitropolit smederevski Pavle prvi put se pominje u poslanici aleksandrijskog patrijarha Joakima arhiepiskopu ohridskom Prohoru izmeðu 17. aprila i 31. avgusta 1530. godine. Iz poslanice se saznaje da je patrijarh Joakim o Vaskrsu te godine u Jerusalimu saznao od srpskog jeromonaha Germana za neki skandal koji se desio u Srpskoj crkvi. Meðutim, Pavle je morao ranije postati smederevski mitropolit i njegova akcija na uspostavljanju redovnog stanja u Srpskoj crkvi poèela je dosta ranije. Mitropolit Pavle je aktivno radio na obnovi Peæke patrijaršije i za to je pridobio ne samo viðenije Srbe veæi turske vlasti. Po nareðenju carigradskog patrijarha Jeremije sastao se u Ohridu 13. marta 1532. godine sabor èiji je zadatak bio da onemoguæi nameru mitropolita Pavla. Meðutim, Pavle ne samo da se nije obazirao na odluke ovoga sabora kojima je odluèen od crkve zajedno sa svojim pristalicama, veæ je uspeo da arhiepiskopa Prohora baci u tamnicu. U isto vreme mitropolit Pavle je hirotonisao nove episkope i postavio ih na katedre onih episkopa koji ga nisu hteli priznati. Kada se Prohor oslobodio tamnice, izdejstvovao je od sultana povelju o uspostavljanju jedinstva u Arhiepiskopiji ohridskoj i u vezi sa njom sazvao novi sabor 20. jula 1541. godine. Na ovom saboru, u èijem su radu, pored Prohora, uèestvovali i patrijarsi antiohijski Mihailo i jerusalimski Kiril, Pavle je konaèno osuðen i izopšten. Prokletstvo je baèeno i na episkope koje je Pavle posvetio: lesnovskog Neofita, zvornièkog Teofana i kratovskog Pahomija. Posle devetogodišnje borbe i neuspeha obnavljanja Peæke patrijaršije, 1541. godine mitropolit Pavle je putovao po Rusiji, Poljskoj i Vlaškoj i skupljao milostinju. On se tamo predstavljao kao arhiepiskop srpski i govorio je, imao velikih problema sa Turcima. Od poljskog kralja i vlaškog vojvode dobio je posebnu dozvolu kojom mu se dopušta prolazak kroz njihove države. Dokle je živeo i gde je umro mitropolit Pavle nije poznato
SVETI MAKARIJE SOKOLOVIÆ patrijarh srpski 1557-1571 †1574
Padom Srpske despotovine razprena je organizacija Srpske pravoslavne crkve, arhijerejski sabori u Peæi nisu se održavali, a u poglavarstvu crkve nastala je pauza. Ohridska arhiepiskopija potèinila je u HV veku samo južne eparhije Srpske crkve, kada je Sulejman svojim fermanom potèinio Peæku patrijaršiju Ohridskoj arhiepiskopiji, smederevski mitropolit Pavle se pobunio, zaseo na arhiepiskopsku stolicu u Peæi i otkazao poslušnost Ohridskoj arhiepiskopiji. Nesreðeno stanje trajalo je sve do 1557. godine, kada je zauzimanjem vezira Mehmeda Sokoloviæa, priznata Srpska patrijaršija i predana na upravu novom patrijarhu Makariju, bratu vezira Mehmeda sokoloviæa. Iz ranijeg života patrijarha makarija nema puno podataka. Po jednima, zamonašio se u manastiru Mileševi, gde je kasnije postao iguman. Po drugima, bio je iguman manastira Hilandara. Takoðe nije poznato kada je i kako došao na tron svetog Save. Obièno se uzima da je 1557. godine došao za patrijarha i ovo je bio najveæi i najznaèajniji dogaðaj za srpski narod u vreme turskog ropstva. Po njegovom zamašnom radu vidi se da su ga priznavale centralne turske vlasti. Svaka oblast njegovog složenog i plodnog rada pokazuje èoveka ozbiljnog i mudrog, koji dobro zna šta hoæe. Kao patrijarh on je sav u osveštanim tradicijama svoje crkve. Obnavljajuæi Peæku patrijaršiju on je, stvarno, vaspostavljao narušeni crkveni i kanonski poredak u njoj onako kakav je bio u srpskoj crkvi u vreme njezinog punog razvoja. Što se i u obnovljenoj Peækoj patrijaršiji trajno oèuvao i revnosno primenjivao saborni princip i izbegavala samovolja to je posledica rada patrijarha Makarija. Kada je postao patrijarh, Makarije je pristupio reorganizaciji Srpske patrijaršije. Nova patrijaršija dobila je u svoju oblast sve srpske zemlje, koje su bile pod Turcima. Skoro ceo srpski narod došao je tada pod upravu Peæke patrijaršije. Sada su, posle mnogo vekova, Srbi u Bosni i staroj Raškoj, i Srbi u Podravlju, u Podunavlju, u Potisju, Srbi na Morišu i na Vardaru, na Timoku, Moravi i Drini i u primorju opet osetili da su spojeni, ali ne samo u državnoj zajednici, koja ih je podjednako tištila, nego i u zajednici koja je bila njihova roðena, u jednoj organizaciji koja je radila i brinula se za njih, pružala im duhovnu hranu, nadu i utehu. Obnavljajuæi Peæku patrijaršiju, Makarije osniva nove eparhije sa sedištem u Budimu, Peèuju, Segedinu, Aradu, temišvaru, Vršcu, manastiru Orahovici, manastiru Rmnju, a takoðe i eparhiju Samokovsku, Tetovsku i Mašku. Zbog svega što je uèinio savremenici su patrijarha Makarija nazivali „patrijarhom cele srpske zemlje i pomorskih i severnih krajeva i ostalih“. Patrijarh Makarie dobio je od sultana povlastice koje je imao i carigradski patrijarh: upravljanje crkvenom imovinom, naplaæivanje crkvenih dažbina, nasleðivanje imovine onik koji su umrli bez naslednika, potvrðivanje pravila svih esnafskih organizacija, suðenje u braènim sporovima i predmetima kriviène prirode. Zato se patrijarh Makarije s pravom smatrao etnarhom srpskog naroda. Za vreme patrijarha Makarija obnovljen je manastir Banja kod Priboja, Vinèa kod Grocke i mnogi drugi manastiri i zapusteli parohijski hramovi. U manastiru Graèanici i Peækoj patrijaršiji živopisane su priprate, a u manastiru Budisavcima hram. Patrijarh Makarije zapamæen je i kao veliki ljubitelj knjiga. Sakupljao ih je, kupovao i drugima poklanjao. Udahnuvši život zapusteloj Peækoj patrijaršiji, patrijarh Makarije stvorio je od nje odliènu organizaciju u verskom i nacionalnom pogledu, koja je ujedinila ceo srpski narod. Na taj naèin patrijarh Makarije je ostvario duhovno jedinstvo srpskog naroda. U vremenu izmeðu 1570 i 1571. Godine patrijarh Makarije se povukao zbog bolesti sa svoga položaja i patrijaraški presto ustupio svome nasledniku Antoniju Sokoloviæu. O tome je saèuvana i freska u manastiru Banji kod Priboja. Patrijarh Makarije se upokojio poèetkom septembra 1574. godine.
Patrijarh Antonije bio je bratanac patrijarha Makarija i blizak srodnik Mustafa-paše. Nije poznato da li je postao mitropolit hercegovaèki odmah posle mitropolita Nikanora. Kao hercegovaèki mitropolit prvi put se pominje 1570. Godine iako je verovatno ranije bio na tom položaju. Bavio se rezbarenjem i slikanjem. Za peæke rezbarene i slikane dveri iz 1570. .odine smatra se da su u celini njegovo delo, a pripisuju mu se i dveri u manastiru deèanima. Umetnièki radovi patrijarha Antonija nam govore da je umetnièka veština predstavljala i deo obrazovanja više crkvene jerarhije pravoslavne crkve. To na neki naèin potvrðuju turski berati s kraja HVIII i poèetka HIH veka iz manastira Deèana, u kojima se kaže da po starom obièaju mitropoliti svojeruèno izraðuju peèate za pojedine manastire. Iako su pripadali bikonfesionalnoj porodici, pravoslavni Sokoloviæi su ostali nacionalno svesni istièuæi pripadnost srpskom narodu. To se najbolje da osetiti u zapletenom ligaturnom natpisu na peækim dverima, gde mitropolit Antonije podvlaèi da ih je napravio za pomen svoj i svih pravoslavnih srodnika njegovih, ograðujuæi se tako od roðaka koji su, pošav za vezirom Mehmedom, primili islam i odvojili se od svog matiènog naroda. Izrada okovanog krsta od pozlaæenog srebra s graviranim ukrasima i natpisima trajala je od 1. septembra 1568. do 31. avgusta 1569. godine i tom prilikom data je informacija da je krst, nastojanjem mitropolita novobrdskog Dionisija, okovan za mitropolita Antonija, a za ukrašavanje velike srpske crkve u Peæi. Poznato je da je patrijarh Makarije veliku pažnju poklanjao manastiru Banji gde se odigrao jedan od izuzetno važnih dogaðaja, predaja prestola obnovljene srpske patrijaršije, iz ruku ostarelog patrijarha Makarija, njegovom sinovcu, hercegovaèkom mitropolitu Antoniju Sokoloviæu na saboru srpskih arhijereja, održanom u prostranoj priprati crkve Svetog Nikole. Za uspomenu na ovaj izuzetan dogaðaj, stari patrijarh je dao da se priprate crkve Svetog Nikole oslika freskama meðu kojima se nalazi i prikaz pomenutog dogaðaja. Sa njim su, kao ktitori, naslikani i njegovi roðaci, tada veæ preminuli Dionisije Sokoloviæ, mitropolit novobrdski i novi patrijarh Antonije Sokoloviæ. Tumaèeæi razloge zbog kojih se ovaj dogaðaj odigrao u manastiru Banji a ne u Peæi, što bi bilo logiènije, Padoslav M. Grujiæ pretpostavlja da je to zbog toga što se stari patrijarh, veæ oboleo, leèio u toplim banjskim izvorima. Patrijarh Antonije je upravljao do 1575. godine, u toku koje je preminuo, jer se veæ iste te godi pominje Gerasim kao novi patrijarh srpski.
